'O ka i'a a ka Hawai'i, he lehulehu loa o ke 'ano. 'O kēlā me kēia 'ano mea'ai me kekahi 'ano 'i'o i loko, he “i'a” inā he pipi nō, he pua'a paha a he kao paha. 'O ia mau nō he i'a i ka 'ōlelo Hawai'i. 'O nā i'a like 'ole o ke kai, 'o ka i'a pewa e like me ka manini me ke koholā, nā i'a wāwae e like me ka ula, ka 'ōpae me ka pāpa'i nō ho'i a he i'a nō ho'i ka limu 'a'ala. A 'o ka nai'a, 'ono pū 'ia ho'i ka nai'a. 'A'ohe ou hilina'i mai? Pehea maila kēia:

Ma ka nūpepa Ke Kumu Hawai'i o ka lā 28 o Malaki, 1838, hō'ike 'ia no ka pae hewa mai o kekahi kumu nai'a i ka 'aeone o ke awa o Kahana, O'ahu ma ka lā 14 o Kekemapa, 1837. He 206 ka heluna o ka nai'a i pae. 'Au ka po'e kama'āina i loko o ke kai e hopuhopu. 'O kekahi po'e kānaka, 12 āna i'a i hopu ai, 'o kekahi aku, he 8, a kekahi aku, he 4 nō i'a. He 'eono a 'ehiku kapua'i ka loa o kēia po'e nai'a i hō'ike 'ia. Inā pēlā, 'o ia nō paha ia 'ano nai'a he spinner a kākou e 'ike mau nei i kēia wā.

Hō'ike 'ia ua pau ka nui o ia mau i'a i ka 'ai 'ia e kānaka o Kahana mā a no ka nui loa, pau pū nā 'īlio me nā pua'a i ka hānai 'ia i ka 'i'o o ua i'a lihaliha nei a waiho 'uha'uha 'ia ke koena a hauna 'oko'a a'ela kahakai a hala he mau lā lō'ihi. Hō'ike pū 'ia 'o kekahi waiwai o kēia i'a, 'o ia kona 'aila. Ho'opihapiha 'ia nā 'ōmole, nā kini, a me nā puna 'ohe i ka 'aila e hō'ā ai i ke kukui.

'O “nu'ao” kekahi 'ōlelo no ia mea he nai'a, a 'o kekahi waiwai a kākou e 'ike nei i ka nai'a, 'o ia kona niho i lei kuikui. Aia ke waiho maila ma ka hale hō'ike'ike 'o Pīhopa nā lei niho nai'a e māka'ika'i ai. 'A'ohe nō paha hana 'ia ka lei niho nai'a a i 'ole ka 'aila nai'a i kēia mau lā a 'a'ohe nō paha 'ai 'ia. 'O ke kumu mai, he kānāwai pekelala 'o'ole'a ke kau mai nei e pāpā ana i ka lawe 'ana i ka nai'a, ke koholā, a me ka 'īlio kai a he ko'iko'i maoli nō ka ho'opa'i. Eia kekahi, no ko kākou ma'a 'ole i kēia mau lā, 'a'ohe nō paha i mana'o 'ia he wahi 'ono o ka 'i'o. Akā, i kekahi wā ma mua, ua mana'o 'ia nō he 'ono. Pehea ho'i ke koholā me ka 'īlio kai? Hō'ike 'o Malo i ka wā o ka 'ai kapu, pāpā 'ia i ka wahine 'a'ole e 'ai i ka nai'a me ke koholā. Koe aku nō ka hō'ike no ka 'īlio kai inā 'ai 'ia, akā, he mea ha'oha'o nō no ka nui o ia i'a. Mana'o 'ia akula nō he 'aumakua ka nai'a i kekahi po'e 'ohana a mele 'ia nō ho'i, penei ke 'ano:

'O Honua'ula ma uka,
'O Kahūlili ka i luna.
A pi'i ka nai'a,
A iho ka nai'a.
Pau Pe'ape'a lā i ke ahi.

Ho'ohālike 'ia ma kēia mele nei ka ikaika a me ka lapa o ka nai'a me ka hakakā o ke kanaka koa. E like nō me ka 'ōlelo kaulana no ke 'ahi kananā me ka ulua no ka ikaika launa 'ole ma ka hakakā, pēia pū nō ka nai'a, he mana. A no ke aha e 'ole ai e like ma nā 'ano 'ē a'e pū kekahi?