---

Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here. Reference: Ulukau.org Hawaiian-English Dictionary

By Keawe Lopes

He aloha no
Akiona Wahine

Synopsis: A fond recollection for my grandmother, Betty Ann Akiona.

Aloha au i ku'u tütü la
I ka nui lokomaika'i
E lohe mau 'ia ana la
Kona leo heahea

A 'o ka leo heahea nö ka i lohe 'ia e ka pepeiao nani o ku'u wahi Tütü aloha i ka lä nui o ke akua o ka Sabati aku nei. He leo heahea ia na ka makualani, a no laila näna ho'i 'o ia i lawe i ke ala ho'i 'ole mai, e moe mälie 'o ia i loko nö o ka 'olu'olu o kona poli aloha.

He wahi mo'olelo këia i piha i ke aloha a me ka mahalo ho'i i ku'u Tütü no kona kanu 'ana i ia 'ano'ano mua i loko o'u no nei 'ölelo makamae o käkou iho nei. A ma muli ho'i o ia kanu 'ana i hiki ai ia'u ke käkau mai i nei mo'olelo ma ka 'ölelo 'öiwi o käkou. A no ka lokomaika'i ho'i o kahi luna o nei kolamu makamae i loa'a mai ai he wahi mähele li'ili'i e mo'olelo ai e pili ana i ku'u Tütü.

Ua hänau 'ia 'o ia, 'o Betty Ann Kalei'eha Akiona na Roseline Akiona i ka lä 5 o Ianuali i ka m.h. 1933. He mau kupa kona 'ohana no Kealia, Kona, 'o kona Tütüwahine 'o Pi'ikea Papanui, a 'o kona Tütükäne, 'o Akiona, he mea humuhumu lole 'o ia no ia kaha o ka mokupuni nui.

Ne'e mai nö ka 'ohana i O'ahu nei a ma ka mokupuni nei e noho ai ka 'ohana a hiki i këia mau lä. Male akula nei Tütü o'u i käna ipo nohea, 'o Valentine Ramos i ka m.h. 1951 a hänau maila kä läua mau keiki he 'eono, 'o ia ho'i 'o Mary Ann Pi'ikea (Lopes), 'o Rosina (Pau'ole), 'o Valentine Ramos, 'o Jerry Ramos, 'o Valorie Leimomi (Galdeira) a me John Ramos ko läkou inoa. Ua pömaika'i nö ho'i ku'u wahi Tütü i ka nui o nä mo'opuna me nä mo'opuna kuakahi i hänau 'ia maila, he 37 mo'opuna a he 64 mo'opuna kuakahi.

Ia'u he kamali'i, nui ka lawe 'ia 'ana o mäkou mo'opuna i ka hale pule, i Ka Makua Mau Loa. Ma laila nö ho'i paha au i lohe mua ai i ka 'ölelo Hawai'i 'ana. He kahu ka makuahünöwai wahine o ku'u Tütü (no kona male 'elua) ma ia hale pule, 'o Reverend Abby Onehä kona inoa, a ua kapa 'ia maila 'o ia 'o Hawaiian Grandma e mäkou nä mo'opuna. Ho'omana'o a'ela au i ka lawe 'ana o ku'u Tütü iä mäkou i uka o Waiähole i ka hale o ua Hawaiian Grandma nei e ho'oma'ama'a ai i ke mele a me nä paukü o ka paipala. He ho'oma'ama'a këia no ka "Hö'ike Sunday." Koikoi 'ia mäkou e mele me ka leo nui a pëlä pü nö ho'i me ka ha'i päkahi 'ana i nä paukü. Pëlä nö paha i 'a'apo mua 'ia ai ka 'ölelo 'öiwi e mäkou nä mo'opuna. 'A'ole i poeko wale ka 'ölelo 'ana o mäkou, akä ma ia 'ano hana 'ana i 'ölelo 'ia aku nei, ua lohe pepeiao 'ia a ho'opuka 'ia nö ho'i ko käkou 'ölelo Hawai'i e mäkou nä mo'opuna. 'A'ole hiki ke poina wale 'ia nei mau lä i hala loa aku nei. Ma laila nö ku'u wahi mahalo i ku'u Tütü, no kona lawe 'ana iä mäkou e a'o mai i nä mele haipule a me nä paukü o ka paipala me Hawaiian Grandma ma Waiähole.

Eia kekahi o nä mele i a'o 'ia iä mäkou e ku'u Tütü a i haku 'ia ho'i e Hawaiian Grandma.

Hänau 'ia 'o Iesu ma Betelehema
I ke kau iä Herode
'O 'oe e Betelehema
I ka 'äina o Iuda
Mai loko mai ou
E hele mai ana
Kekahi ali'i
Näna nö e ho'omalu
I kö po'e känaka
o kä Iseraela

---

Ulukau.org
Hawaiian-English Dictionary

---

E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

---

BACK TO TOP
|

Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.

He aloha no
Akiona Wahine

A 'o ka leo heahea nō ka i lohe 'ia e ka pepeiao nani o ku'u wahi Tūtū aloha i ka lā nui o ke akua o ka Sabati aku nei. He leo heahea ia na ka makualani, a no laila nāna ho'i 'o ia i lawe i ke ala ho'i 'ole mai, e moe mālie 'o ia i loko nō o ka 'olu'olu o kona poli aloha.

He wahi mo'olelo kēia i piha i ke aloha a me ka mahalo ho'i i ku'u Tūtū no kona kanu 'ana i ia 'ano'ano mua i loko o'u no nei 'ōlelo makamae o kākou iho nei. A ma muli ho'i o ia kanu 'ana i hiki ai ia'u ke kākau mai i nei mo'olelo ma ka 'ōlelo 'ōiwi o kākou. A no ka lokomaika'i ho'i o kahi luna o nei kolamu makamae i loa'a mai ai he wahi māhele li'ili'i e mo'olelo ai e pili ana i ku'u Tūtū.

Ua hānau 'ia 'o ia, 'o Betty Ann Kalei'eha Akiona na Roseline Akiona i ka lā 5 o Ianuali i ka m.h. 1933. He mau kupa kona 'ohana no Kealia, Kona, 'o kona Tūtūwahine 'o Pi'ikea Papanui, a 'o kona Tūtūkāne, 'o Akiona, he mea humuhumu lole 'o ia no ia kaha o ka mokupuni nui.

Ne'e mai nō ka 'ohana i O'ahu nei a ma ka mokupuni nei e noho ai ka 'ohana a hiki i kēia mau lā. Male akula nei Tūtū o'u i kāna ipo nohea, 'o Valentine Ramos i ka m.h. 1951 a hānau maila kā lāua mau keiki he 'eono, 'o ia ho'i 'o Mary Ann Pi'ikea (Lopes), 'o Rosina (Pau'ole), 'o Valentine Ramos, 'o Jerry Ramos, 'o Valorie Leimomi (Galdeira) a me John Ramos ko lākou inoa. Ua pōmaika'i nō ho'i ku'u wahi Tūtū i ka nui o nā mo'opuna me nā mo'opuna kuakahi i hānau 'ia maila, he 37 mo'opuna a he 64 mo'opuna kuakahi.

Ia'u he kamali'i, nui ka lawe 'ia 'ana o mākou mo'opuna i ka hale pule, i Ka Makua Mau Loa. Ma laila nō ho'i paha au i lohe mua ai i ka 'ōlelo Hawai'i 'ana. He kahu ka makuahūnōwai wahine o ku'u Tūtū (no kona male 'elua) ma ia hale pule, 'o Reverend Abby Onehā kona inoa, a ua kapa 'ia maila 'o ia 'o Hawaiian Grandma e mākou nā mo'opuna. Ho'omana'o a'ela au i ka lawe 'ana o ku'u Tūtū iā mākou i uka o Waiāhole i ka hale o ua Hawaiian Grandma nei e ho'oma'ama'a ai i ke mele a me nā paukū o ka paipala. He ho'oma'ama'a kēia no ka "Hō'ike Sunday." Koikoi 'ia mākou e mele me ka leo nui a pēlā pū nō ho'i me ka ha'i pākahi 'ana i nā paukū. Pēlā nō paha i 'a'apo mua 'ia ai ka 'ōlelo 'ōiwi e mākou nā mo'opuna. 'A'ole i poeko wale ka 'ōlelo 'ana o mākou, akā ma ia 'ano hana 'ana i 'ōlelo 'ia aku nei, ua lohe pepeiao 'ia a ho'opuka 'ia nō ho'i ko kākou 'ōlelo Hawai'i e mākou nā mo'opuna. 'A'ole hiki ke poina wale 'ia nei mau lā i hala loa aku nei. Ma laila nō ku'u wahi mahalo i ku'u Tūtū, no kona lawe 'ana iā mākou e a'o mai i nā mele haipule a me nā paukū o ka paipala me Hawaiian Grandma ma Waiāhole.

Eia kekahi o nā mele i a'o 'ia iā mākou e ku'u Tūtū a i haku 'ia ho'i e Hawaiian Grandma.

---

---

E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.