Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html

Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.

Reference:
Ulukau.org
Hawaiian-English Dictionary

By Laiana Wong

Montreal

Synopsis: The battle of languages in Montreal and the implications for the Hawaiian language in Hawai'i.

I Montreal aku nei au a he 'äina anu nö ia. 'O ka mahina këia 'o 'Apelila a kainö he wä ia e kupu mai ai nä lau o nä kumulä'au. 'A'ole kä! 'A'ohe wahi mu'o a 'ike 'ia mai. He kohu 'äina panoa ke nänä aku ua make wale nö kona mau lä'au i ka ua mea he wï. 'O ka mea 'äpiki na'e, 'a'ole ia he 'äina wela, e like me nä 'äina panoa o Hawai'i nei. 'A'ole ho'i ia he wä wï. He 'äina anu këlä, a aia ke kupu hou mai o nä mu'o lau a ho'i hou mai ka mahana i ka 'äina. 'O ia nö ho'i ka wä e ho'i hou mai ai ka 'ula i ka 'ili o nä känaka. Ua hele nö a kuakea i ka pe'e mau ma lalo o nä läkeke, nä lole wäwae lö'ihi, a me nä käma'a puki. Ua pömaika'i maoli nö käkou i ka noho 'olu'olu 'ana i nëia 'äina kuauli o käkou! He anu ko 'one'i. He anu mea 'ole na'e i ka mana'o.

'O ka mea hoihoi o ia huaka'i, 'o ia nö ka 'ölelo 'ana a ka po'e küloko. Ma ka hui malihini 'ana me ka po'e o laila, 'o ka hua Palani ke puka mua mai ka waha mai. 'O ia ihola ke 'ano o ka pä kähea 'ana mai. Inä he hö'ä'ä ko ka maka, a inä paha he häkälia loa ka pane 'ana aku, 'o ka puka koke mai nö ia o ka hua Pelekane. Me he mea lä, he wai 'au'au wale nö ia na läkou a 'a'ohe kumu e hopohopo ai. No'ono'o ihola au i loko o'u, "Pehea lä läkou e ho'omaopopo ai i ka po'e 'ölelo Palani a me ka po'e 'ölelo Pelekane? Ma muli paha o ka lole?" Ho'omaopopo a'ela au i kahi papa ho'olaha a'u i 'ike ai ma ko'u komo mua 'ana i loko o ke kahua mokulele. Ua käkau 'ia he mau 'ölelo a'oa'o, penei: "N'avez pas l'air de la touriste." 'O ia ho'i, mai hana e like me ka malihini o 'ike 'ia auane'i kou 'ano he malihini. 'O ka mea 'äpiki, he nui nä lähui like 'ole e noho ana i Montreal a ua pa'a ka 'ölelo Palani iä läkou a pau. A no laila, 'a'ole paha e hiki iä läkou ke ho'omaopopo i ko'u 'ano he malihini , koe wale nö paha ma ka nänä 'ana i ko'u lole. 'A'ole e hihi, ma ka hui malihini 'ana, 'o ka 'ölelo Palani ke puka mua mai.

Ua hiki nö i nä känaka a pau a'u i kama'ilio pü ai ke 'ölelo Pelekane me ka maika'i. He käka'ikahi wale nö ka po'e i hemahema kä läkou 'ölelo Pelekane. No laila, he hö'ailona ka puka mua 'ana o ka 'ölelo Palani no ko läkou küpa'a ma hope o kä läkou 'ölelo makuahine, 'o ka 'ölelo Palani, a he mea ia no läkou e ha'aheo ai. 'A'ohe o läkou mana'o ho'ohilahila aku i ka po'e i pa'a 'ole ka 'ölelo Palani. He koho wale nö ia a ua koho 'ia ko läkou 'ölelo e 'ike 'ia ai he lähui kü'oko'a.

Wahi a ka lohe, ke paio nei nä 'ölelo 'elua i mea e kü ai i ka moku a 'o ia nö paha ke kumu nui o ko läkou paipai 'ana i ka 'ölelo Palani. Ua ho'oha'aha'a 'ia e ka po'e 'ölelo Pelekane! Eia ka mea ka minamina. 'Oiai ua mau 'ölelo lä a 'elua e paio nei, 'a'ohe lohe 'ia ka leo 'öiwi o ia 'äina. Ua käpae 'ia ma ka 'ao'ao.

Eia mai ko'u mana'o. He mea maika'i inä 'o ka 'ölelo 'öiwi ke puka mua mai ma laila, ma mua ho'i o nä 'ölelo ho'okolonaio. A he ha'awina maika'i ia no käkou a pau e ho'omaopopo ai. E aho paha e hana käkou pëlä a ho'opuka aku i ka 'ölelo 'öiwi o nëia 'äina i mua o nä känaka a pau a käkou e häläwai mai ai. 'A'ole me ka ho'okano, akä, me ka ha'aheo i ko käkou 'ano Hawai'i. Mali'a o lilo auane'i ia hana he wai 'au'au na käkou.

Ulukau.org
Hawaiian-English Dictionary

E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.

By Laiana Wong

Montreal

Synopsis: The battle of languages in Montreal and the implications for the Hawaiian language in Hawai'i.

I Montreal aku nei au a he 'āina anu nō ia. 'O ka mahina kēia 'o 'Apelila a kainō he wā ia e kupu mai ai nā lau o nā kumulā'au. 'A'ole kā! 'A'ohe wahi mu'o a 'ike 'ia mai. He kohu 'āina panoa ke nānā aku ua make wale nō kona mau lā'au i ka ua mea he wī. 'O ka mea 'āpiki na'e, 'a'ole ia he 'āina wela, e like me nā 'āina panoa o Hawai'i nei. 'A'ole ho'i ia he wā wī. He 'āina anu kēlā, a aia ke kupu hou mai o nā mu'o lau a ho'i hou mai ka mahana i ka 'āina. 'O ia nō ho'i ka wā e ho'i hou mai ai ka 'ula i ka 'ili o nā kānaka. Ua hele nō a kuakea i ka pe'e mau ma lalo o nā lākeke, nā lole wāwae lō'ihi, a me nā kāma'a puki. Ua pōmaika'i maoli nō kākou i ka noho 'olu'olu 'ana i nēia 'āina kuauli o kākou! He anu ko 'one'i. He anu mea 'ole na'e i ka mana'o.

'O ka mea hoihoi o ia huaka'i, 'o ia nō ka 'ōlelo 'ana a ka po'e kūloko. Ma ka hui malihini 'ana me ka po'e o laila, 'o ka hua Palani ke puka mua mai ka waha mai. 'O ia ihola ke 'ano o ka pā kāhea 'ana mai. Inā he hō'ā'ā ko ka maka, a inā paha he hākālia loa ka pane 'ana aku, 'o ka puka koke mai nō ia o ka hua Pelekane. Me he mea lā, he wai 'au'au wale nō ia na lākou a 'a'ohe kumu e hopohopo ai. No'ono'o ihola au i loko o'u, "Pehea lā lākou e ho'omaopopo ai i ka po'e 'ōlelo Palani a me ka po'e 'ōlelo Pelekane? Ma muli paha o ka lole?" Ho'omaopopo a'ela au i kahi papa ho'olaha a'u i 'ike ai ma ko'u komo mua 'ana i loko o ke kahua mokulele. Ua kākau 'ia he mau 'ōlelo a'oa'o, penei: "N'avez pas l'air de la touriste." 'O ia ho'i, mai hana e like me ka malihini o 'ike 'ia auane'i kou 'ano he malihini. 'O ka mea 'āpiki, he nui nā lāhui like 'ole e noho ana i Montreal a ua pa'a ka 'ōlelo Palani iā lākou a pau. A no laila, 'a'ole paha e hiki iā lākou ke ho'omaopopo i ko'u 'ano he malihini , koe wale nō paha ma ka nānā 'ana i ko'u lole. 'A'ole e hihi, ma ka hui malihini 'ana, 'o ka 'ōlelo Palani ke puka mua mai.

Ua hiki nō i nā kānaka a pau a'u i kama'ilio pū ai ke 'ōlelo Pelekane me ka maika'i. He kāka'ikahi wale nō ka po'e i hemahema kā lākou 'ōlelo Pelekane. No laila, he hō'ailona ka puka mua 'ana o ka 'ōlelo Palani no ko lākou kūpa'a ma hope o kā lākou 'ōlelo makuahine, 'o ka 'ōlelo Palani, a he mea ia no lākou e ha'aheo ai. 'A'ohe o lākou mana'o ho'ohilahila aku i ka po'e i pa'a 'ole ka 'ōlelo Palani. He koho wale nō ia a ua koho 'ia ko lākou 'ōlelo e 'ike 'ia ai he lāhui kū'oko'a.

Wahi a ka lohe, ke paio nei nā 'ōlelo 'elua i mea e kū ai i ka moku a 'o ia nō paha ke kumu nui o ko lākou paipai 'ana i ka 'ōlelo Palani. Ua ho'oha'aha'a 'ia e ka po'e 'ōlelo Pelekane! Eia ka mea ka minamina. 'Oiai ua mau 'ōlelo lā a 'elua e paio nei, 'a'ohe lohe 'ia ka leo 'ōiwi o ia 'āina. Ua kāpae 'ia ma ka 'ao'ao.

Eia mai ko'u mana'o. He mea maika'i inā 'o ka 'ōlelo 'ōiwi ke puka mua mai ma laila, ma mua ho'i o nā 'ōlelo ho'okolonaio. A he ha'awina maika'i ia no kākou a pau e ho'omaopopo ai. E aho paha e hana kākou pēlā a ho'opuka aku i ka 'ōlelo 'ōiwi o nēia 'āina i mua o nā kānaka a pau a kākou e hālāwai mai ai. 'A'ole me ka ho'okano, akā, me ka ha'aheo i ko kākou 'ano Hawai'i. Mali'a o lilo auane'i ia hana he wai 'au'au na kākou.

Ulukau.org
Hawaiian-English Dictionary

E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.