---

Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here. Reference: Ulukau.org Hawaiian-English Dictionary

By Laiana Wong

Nä Hulu
Kupuna 2005

Synopsis: It is important to appreciate our küpuna while they are still with us. Our knowledge derives from their experience.

'Auhea 'oukou e ka po'e make'e o ka 'ölelo 'öiwi o nëia pae'äina. Eia nö käkou ke pa'u nei i ia hana wähi päpäkole 'o ka ho'öla 'ana i ka 'ölelo i pa'a i nä küpuna aloha o käkou, 'o ia ho'i ka 'ölelo Hawai'i.

I ka hehi mua 'ana mai o ia mea he wäwae malihini ma luna o ko käkou mau kapakai, 'o ka lelekë akula nö ia o ia mea he ma'i mai 'ö a 'ö e 'imi ana i ona po'e luaahi. Ua hiki pü mai nö me kona hoa like 'o ka 'ölelo malihini. A no ia mau mea, 'o ia ihola ke emi loa 'ana o ke külana o ka 'ölelo Hawai'i a me ka nui o nä känaka Hawai'i. He käka'ikahi wale nö nä pua e koe nei i hiki ke 'ölelo i ka 'ölelo 'öiwi o këia 'äina, a ma ke 'ano ho'i he 'ölelo mua. 'O ka hapanui o käkou e 'auamo nei i këia hana, ua pa'a 'ë ka 'ölelo a ka malihini a ke ho'opa'a hemahema nei ho'i i ka 'ölelo a nä küpuna ma ke 'ano 'o ia ka lua o kä käkou 'ölelo.

Ua hele a 'oko'a kä läkou lä 'ölelo a 'oko'a ho'i kä käkou. Eia ke alaka'i 'ia nei ko käkou no'ono'o e ka 'ölelo haole, ko käkou 'ölelo ho'i i hänai 'ia ai. Pehea lä e pono ai? No'u iho, aia ko käkou pono 'o ka mahalo 'ana i ka 'ike o nä küpuna e koe nei, a 'oiai ho'i läkou e ola nei a e noho pü nei me käkou.

Eia aku nö a eia mai, he häli'ali'a nö ko'u mana'o i ko'u "'Anakala Hanalë" (He kupuna käne këlä no ka'u wahine a he 'ohana Lincoln 'o ia no Pololü, Kohala, Hawai'i). I ka wä i ho'omaka ai ka ho'opa'a 'ana o ko'u 'ohana i ka 'ölelo Hawai'i, aia nö 'o ia ke noho pü nei me mäkou. I ia mau lä, käua pinepine akula mäua me ka'u wahine iä 'Anakala e 'ölelo Hawai'i i kä mäua hiapo, iä Läiana. No kä Läiana pane aku ma ka namu haole i ia mau lä, a no ka hemahema ho'i o kä mäua 'ölelo, mana'o ihola 'o 'Anakala he makehewa wale kona ho'opuka 'ana i ka 'ölelo Hawai'i i mua o mäkou.

'A'ole na'e i li'uli'u, ho'omaka a'ela ko Läiana pane aku ma ka 'ölelo Hawai'i a pëia ho'i mäua me ka'u wahine. Ua hele a he mea mau iä mäkou ke kama'ilio 'ana me 'Anakala ma ka 'ölelo Hawai'i. Me he mea lä, ua ala hou ka 'ölelo i loko o ko ia ala na'au a ho'omaka 'o ia e kali mai 'o ko'u ho'i 'ana i ka hale ma hope o ka hana i mea e loa'a ai kona hoa wala'au. Ua ho'omaopopo 'o ia i kekahi 'ölelo äna i no'ono'o 'ole ai no nä makahiki he nui. Aloha nö kahi keiki hüpö, 'o au. No ka mälo'elo'e o ke kino a me ka luhi ho'i o ka no'ono'o, i kekahi manawa, komo malü wale aku nö au i loko o ka hale me ka 'ike 'ole 'ia e 'Anakala. Ua moloä, a he hana nui ka no'ono'o 'ana ma ka 'ölelo Hawai'i i ia mau lä.

Ma ia hope koke iho, ua loa'a akula 'o 'Anakala i ka ma'i huki a waiho wale nö 'o ia ma luna o ka moe me ka hiki 'ole ke wala'au. A i ka hala 'ana o ho'okahi makahiki me ia külana, ua hala akula ko mäkou hulu kupuna. He minamina ho'i kau! I mua nö ka 'ulu a hala! 'A'ole e ho'i hou mai.

---

Ulukau.org
Hawaiian-English Dictionary

---

E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

---

BACK TO TOP
|

Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.

Nā Hulu
Kupuna 2005

'Auhea 'oukou e ka po'e make'e o ka 'ōlelo 'ōiwi o nēia pae'āina. Eia nō kākou ke pa'u nei i ia hana wāhi pāpākole 'o ka ho'ōla 'ana i ka 'ōlelo i pa'a i nā kūpuna aloha o kākou, 'o ia ho'i ka 'ōlelo Hawai'i.

I ka hehi mua 'ana mai o ia mea he wāwae malihini ma luna o ko kākou mau kapakai, 'o ka lelekē akula nō ia o ia mea he ma'i mai 'ō a 'ō e 'imi ana i ona po'e luaahi. Ua hiki pū mai nō me kona hoa like 'o ka 'ōlelo malihini. A no ia mau mea, 'o ia ihola ke emi loa 'ana o ke kūlana o ka 'ōlelo Hawai'i a me ka nui o nā kānaka Hawai'i. He kāka'ikahi wale nō nā pua e koe nei i hiki ke 'ōlelo i ka 'ōlelo 'ōiwi o kēia 'āina, a ma ke 'ano ho'i he 'ōlelo mua. 'O ka hapanui o kākou e 'auamo nei i kēia hana, ua pa'a 'ē ka 'ōlelo a ka malihini a ke ho'opa'a hemahema nei ho'i i ka 'ōlelo a nā kūpuna ma ke 'ano 'o ia ka lua o kā kākou 'ōlelo.

Ua hele a 'oko'a kā lākou lā 'ōlelo a 'oko'a ho'i kā kākou. Eia ke alaka'i 'ia nei ko kākou no'ono'o e ka 'ōlelo haole, ko kākou 'ōlelo ho'i i hānai 'ia ai. Pehea lā e pono ai? No'u iho, aia ko kākou pono 'o ka mahalo 'ana i ka 'ike o nā kūpuna e koe nei, a 'oiai ho'i lākou e ola nei a e noho pū nei me kākou.

Eia aku nō a eia mai, he hāli'ali'a nō ko'u mana'o i ko'u "'Anakala Hanalē" (He kupuna kāne kēlā no ka'u wahine a he 'ohana Lincoln 'o ia no Pololū, Kohala, Hawai'i). I ka wā i ho'omaka ai ka ho'opa'a 'ana o ko'u 'ohana i ka 'ōlelo Hawai'i, aia nō 'o ia ke noho pū nei me mākou. I ia mau lā, kāua pinepine akula māua me ka'u wahine iā 'Anakala e 'ōlelo Hawai'i i kā māua hiapo, iā Lāiana. No kā Lāiana pane aku ma ka namu haole i ia mau lā, a no ka hemahema ho'i o kā māua 'ōlelo, mana'o ihola 'o 'Anakala he makehewa wale kona ho'opuka 'ana i ka 'ōlelo Hawai'i i mua o mākou.

'A'ole na'e i li'uli'u, ho'omaka a'ela ko Lāiana pane aku ma ka 'ōlelo Hawai'i a pēia ho'i māua me ka'u wahine. Ua hele a he mea mau iā mākou ke kama'ilio 'ana me 'Anakala ma ka 'ōlelo Hawai'i. Me he mea lā, ua ala hou ka 'ōlelo i loko o ko ia ala na'au a ho'omaka 'o ia e kali mai 'o ko'u ho'i 'ana i ka hale ma hope o ka hana i mea e loa'a ai kona hoa wala'au. Ua ho'omaopopo 'o ia i kekahi 'ōlelo āna i no'ono'o 'ole ai no nā makahiki he nui. Aloha nō kahi keiki hūpō, 'o au. No ka mālo'elo'e o ke kino a me ka luhi ho'i o ka no'ono'o, i kekahi manawa, komo malū wale aku nō au i loko o ka hale me ka 'ike 'ole 'ia e 'Anakala. Ua moloā, a he hana nui ka no'ono'o 'ana ma ka 'ōlelo Hawai'i i ia mau lā.

Ma ia hope koke iho, ua loa'a akula 'o 'Anakala i ka ma'i huki a waiho wale nō 'o ia ma luna o ka moe me ka hiki 'ole ke wala'au. A i ka hala 'ana o ho'okahi makahiki me ia kūlana, ua hala akula ko mākou hulu kupuna. He minamina ho'i kau! I mua nō ka 'ulu a hala! 'A'ole e ho'i hou mai.

---

---

E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.