Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
Kamehameha
Synopsis: Two stories about Kamehameha I to commemorate him this Kamehameha Day weekend.
Aloha mai e nä makamaka heluhelu o Kauakükalahale, eia mai kekahi mau mo'olelo i pa'i 'ia ma ka nüpepa kahiko no ka Na'i Aupuni, ka Liona ho'i o ka Päkïpika, 'o ia ho'i 'o Kamehameha I, 'oiai, ua hala iho nei ka lä kuläia e ho'ohanohano ai i ua Mö'ï nei. E ho'onanea mai i ka heluhelu.
Hana Na'auao A Nä Ali'i
No ka Mö'ï Kamehameha I o Hawai'i nei. I ka wä e lawe 'ia mai ai kekahi kanaka i mua ona a me kona 'aha kükä no ka hewa kü i ka make, a laila, e kauoha ana ia i kona 'aha kükä, e no'ono'o me ke akahele loa i 'ole ai make wale ke kanaka a i 'ole ho'öla wale 'ia paha. A nona ho'i, aia i ka wä e mölehulehu ai a nalowale ka 'ili o känaka, 'o ia kona wä e ki'i ai he lau lä'ï a kïhae a'ela a weluwelu, a laila ho'omaka akula 'o ia e holo me ka mämä a pau i loa'a iä ia, i hiki ai ke nui nä kau hale e pau iä ia i ka pö ho'okahi, a laila ma waho o ka häkala o ka hale e ho'olohe ai i ka 'ölelo a ka po'e o loko.Inä 'o ia e lohe aku ana i ka 'ölelo 'ia ua pono nö 'o mea ke make, a laila, e hïpu'u iho ana 'o ia a kapa ihola ia hïpu'u 'o ka hïpu'u make, a inä ho'i e 'ölelo a'e ana kekahi 'a'ole i küpono 'o mea ke make, akä, ua küpono e ho'öla 'ia, a laila, e hïpu'u iho ana 'o ia a kapa ihola i ka inoa o ia hïpu'u he hïpu'u ola, a p‘lä 'o ia e hana ai a hiki i ke kokoke 'ana e mälamalama a laila hö'ea i ka hale, a laila, ho'omaka 'o ia e helu i ka nui o nä hïpu'u, a inä ua 'oi nä hïpu'u ma ke ola, a laila 'o ia ihola nö käna 'ölelo ho'oholo.
Pakele Ma Ke Mele Oli
I ka wä e noho Mö'ï ana 'o Kamehameha I, ua ho'onoho maila 'o ia i mua o kona alo ali'i i kekahi kanaka akamai loa i ke olioli a me ka haku mele nö ho'i, ma ke 'ano he punahele näna. A iä Kamehameha i hele ai i kekahi lä, ua noho köko'olua ihola ua kanaka ala me kekahi o nä wähine a Kamehameha, a ua lele akula ua wahine ala i luna o ua kanaka ala, e 'äpu'epu'e ai, akä, ua pale maila nö na'e ua kanaka ala.No ka hilahila o ke ali'i wahine i kona pale 'ia 'ana aku, no laila, ua haehae ihola 'o ia i kona 'a'ahu. I ka ho'i 'ana mai o Kamehameha, ua nïnau maila 'o ia i ua ali'i wahine ala. He aha ka mea i weluwelu ai kou 'a'ahu? Ua pane maila ua ali'i wahine ala. Ua pu'e 'ia iho nei au e kö kanaka olioli. I ka lohe 'ana o Kamehameha, ua kauoha koke a'ela 'o ia i nä känaka e lawe 'ia mai ua punahele nei äna i mua ona, a i ka hiki 'ana mai o ua kanaka nei, ua pane akula 'o Kamehameha. 'Auhea 'oe he kanaka make 'oe i k‘ia lä, a he aha käu pane ma mua o kou make 'ana. I ka lohe 'ana o ke kanaka olioli e make ana ia no ka pu'e 'ana o ke ali'i wahine iä ia, ua külou ihola ia. I kona aea 'ana, ua ho'omaka maila 'o ia e oli, a i ka pau 'ana o käna oli 'ana, ua huli a'ela 'o Kamehameha a 'ölelo akula i ke ali'i wahine. 'A'ole ho'i hä i hewa ku'u kanaka, 'o 'oe nö ho'i hä kai hewa, no ka mea, 'o 'oe kai lele aku e 'äpu'epu'e iä ia ala, a i ko ia ala pale 'ana mai iä 'oe, 'o kö hilahila nö ia, a haehae 'oe i kou 'a'ahu. No laila, ua ola nö ku'u kanaka, no ka mea, 'a'ole 'o ia i hana hewa.
Nui nö ka na'auao o Kamehameha ma ka ho'omaopopo 'ana i ke kaona o ke mele.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
BACK TO TOP |
Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.Kamehameha
Synopsis: Two stories about Kamehameha I to commemorate him this Kamehameha Day weekend.
Aloha mai e nā makamaka heluhelu o Kauakūkalahale, eia mai kekahi mau mo'olelo i pa'i 'ia ma ka nūpepa kahiko no ka Na'i Aupuni, ka Liona ho'i o ka Pākīpika, 'o ia ho'i 'o Kamehameha I, 'oiai, ua hala iho nei ka lā kulāia e ho'ohanohano ai i ua Mō'ī nei. E ho'onanea mai i ka heluhelu.
Hana Na'auao A Nā Ali'i
No ka Mō'ī Kamehameha I o Hawai'i nei. I ka wā e lawe 'ia mai ai kekahi kanaka i mua ona a me kona 'aha kūkā no ka hewa kū i ka make, a laila, e kauoha ana ia i kona 'aha kūkā, e no'ono'o me ke akahele loa i 'ole ai make wale ke kanaka a i 'ole ho'ōla wale 'ia paha. A nona ho'i, aia i ka wā e mōlehulehu ai a nalowale ka 'ili o kānaka, 'o ia kona wā e ki'i ai he lau lā'ī a kīhae a'ela a weluwelu, a laila ho'omaka akula 'o ia e holo me ka māmā a pau i loa'a iā ia, i hiki ai ke nui nā kau hale e pau iā ia i ka pō ho'okahi, a laila ma waho o ka hākala o ka hale e ho'olohe ai i ka 'ōlelo a ka po'e o loko.Inā 'o ia e lohe aku ana i ka 'ōlelo 'ia ua pono nō 'o mea ke make, a laila, e hīpu'u iho ana 'o ia a kapa ihola ia hīpu'u 'o ka hīpu'u make, a inā ho'i e 'ōlelo a'e ana kekahi 'a'ole i kūpono 'o mea ke make, akā, ua kūpono e ho'ōla 'ia, a laila, e hīpu'u iho ana 'o ia a kapa ihola i ka inoa o ia hīpu'u he hīpu'u ola, a p‘lā 'o ia e hana ai a hiki i ke kokoke 'ana e mālamalama a laila hō'ea i ka hale, a laila, ho'omaka 'o ia e helu i ka nui o nā hīpu'u, a inā ua 'oi nā hīpu'u ma ke ola, a laila 'o ia ihola nō kāna 'ōlelo ho'oholo.
Pakele Ma Ke Mele Oli
I ka wā e noho Mō'ī ana 'o Kamehameha I, ua ho'onoho maila 'o ia i mua o kona alo ali'i i kekahi kanaka akamai loa i ke olioli a me ka haku mele nō ho'i, ma ke 'ano he punahele nāna. A iā Kamehameha i hele ai i kekahi lā, ua noho kōko'olua ihola ua kanaka ala me kekahi o nā wāhine a Kamehameha, a ua lele akula ua wahine ala i luna o ua kanaka ala, e 'āpu'epu'e ai, akā, ua pale maila nō na'e ua kanaka ala.No ka hilahila o ke ali'i wahine i kona pale 'ia 'ana aku, no laila, ua haehae ihola 'o ia i kona 'a'ahu. I ka ho'i 'ana mai o Kamehameha, ua nīnau maila 'o ia i ua ali'i wahine ala. He aha ka mea i weluwelu ai kou 'a'ahu? Ua pane maila ua ali'i wahine ala. Ua pu'e 'ia iho nei au e kō kanaka olioli. I ka lohe 'ana o Kamehameha, ua kauoha koke a'ela 'o ia i nā kānaka e lawe 'ia mai ua punahele nei āna i mua ona, a i ka hiki 'ana mai o ua kanaka nei, ua pane akula 'o Kamehameha. 'Auhea 'oe he kanaka make 'oe i k‘ia lā, a he aha kāu pane ma mua o kou make 'ana. I ka lohe 'ana o ke kanaka olioli e make ana ia no ka pu'e 'ana o ke ali'i wahine iā ia, ua kūlou ihola ia. I kona aea 'ana, ua ho'omaka maila 'o ia e oli, a i ka pau 'ana o kāna oli 'ana, ua huli a'ela 'o Kamehameha a 'ōlelo akula i ke ali'i wahine. 'A'ole ho'i hā i hewa ku'u kanaka, 'o 'oe nō ho'i hā kai hewa, no ka mea, 'o 'oe kai lele aku e 'āpu'epu'e iā ia ala, a i ko ia ala pale 'ana mai iā 'oe, 'o kō hilahila nō ia, a haehae 'oe i kou 'a'ahu. No laila, ua ola nō ku'u kanaka, no ka mea, 'a'ole 'o ia i hana hewa.
Nui nō ka na'auao o Kamehameha ma ka ho'omaopopo 'ana i ke kaona o ke mele.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.
