Kalani Akana
Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
He Kumu
Ke KupunaSynopsis: Eulogy for the beloved Kupuna Kauahipaula who passed away recently.
Me ke kaumaha o ke aloha paumäkö, ka lu'ulu'u a me ka mokumokuähua o ka na'au me ka helele'i lokua o nä waimaka, ka maka'üpë këia e hö'ike nei i ke kümäkena no ka wahine i noho i hoa alo like no mäkou, nä kumu, nä haumäna, a me nä 'ohana 'ölelo Hawai'i. He kumu 'i'o nö ke kupuna na käkou Hawai'i. 'Oiai 'o Iesu ke Kumu Maika'i loa, 'o Elikapeka Kauahipaula ka mea a ke Akua i ho'onoho ai i kumu a'o a alaka'i ho'i no käkou a pau. 'O ia nö ka lamakü o ka no'eau, ka waihona o ke akamai, a me ke aniani o ka pololei. Ua kü 'o ia i ipu kukui 'a'ä mau a pio 'ole i Kaua'ula, ka ua o ke one hänau o kona lüau'i makuahine, 'o Maleka. He 'elehine hiwahiwa 'o Kauahipaula no ka lähui, a i loko nö o ka pio 'ana o ke kukui o ke kino wailua, mau nö ka 'ä 'ana o kona mauli i luna o käkou a pau loa, a ma muli o kona 'ano maika'i, 'a'ole o käkou mänewanewa a noho 'ü wale i ka pouli. Noho na'e käkou i kona mälamalama.
'O kona 'i'ini nui ka laha a me ke ola o ka 'ölelo makuahine e like me ka wä o kona mau mäkua. I loko o kona ho'ohilahila a ho'opa'i 'ino 'ia no ka 'ölelo 'ana i käna 'ölelo pono'ï ma ke kula 'o Waiäkea Kai ma Keaukaha, ua noke 'o ia i ka ho'opuka i ka 'ölelo ma muli o ka paipai nui a ka makua 'o Lizzie Ka'eha Kapu, ka mea näna i hö'ike mai no ka hewa o ke aupuni i ka päpä mai i ka 'ölelo makuahine, 'a'ole e 'ölelo 'ia. 'Ölelo ka makuahine, "'O ko'u 'ölelo nö ka 'ölelo Hawai'i a 'o kou 'ölelo nö ia." No laila ua ho'omanawanui 'o Kupuna Kauahipaula i ka ho'omau a me ka mälama mau i ka 'ölelo i ili mai ma luna ona. Ua 'a'ahu 'o ia i ia wehi me he kïhei lä, ke kapa hanohano o ko käkou mau küpuna. 'O ia ke kumu i lilo ai 'o Kupuna Kauahipaula 'o ia kekahi i helu 'ia ma waena o nä hulu küpuna, e like me kona mau hoa u'i 'o Tütü Hale me Mary Lindsey i hala pü iho nei me ia. Na läkou nö i 'auamo i ia makana waiwai 'o ka 'ölelo Hawai'i i waiho 'ia maila e nä küpuna no käkou a pau e mälama ai. Ma mua pono o kona hala 'ana, 'ï akula 'o ia i nä 'öpio, "Mai poina, na 'oukou nö e häpai i ka 'ölelo Hawai'i i mua. Mai poina ka 'ölelo Hawai'i!"
No laila, 'a'ole käkou e noho nele nei. Ua lilo ua mau 'ölelo no'eau a'oa'o nei äna i ha'awina no käkou a pau e na'auao ai, 'o ia ho'i, 'o nä kumu a me nä haumäna 'ölelo Hawai'i o ke Kula Kaiapuni 'o Waiau, 'o Änuenue, 'o Samuel Kamakau, 'o Kamehameha, ka 'Aha Mänaleo, ka 'Ahahui 'Ölelo Hawai'i, ka Hale o Nä Ali'i o Hawai'i, ka 'Ahahui Ka'ahumanu, Nä Wähine a Kamehameha, nä hälau hula 'o Kalani, 'o Hökülani, 'o Nä Möhala 'Ilima a me ka Lähui Hawai'i nö ho'i a pëlä wale aku. 'O ke kanaka nui a me ke kanaka iki, ka 'elemakule, ka 'elehine, nä 'öpio, 'o käkou nö ho'i a pau ke 'auamo like i ia hana a Kupuna Kauahipaula i ho'omaka ai. Na käkou nö ho'i ia e ho'okö i kona moemoeä no ka mea ua like ia me ko käkou: ka ho'iho'i ea, ka ho'oulu lähui, ka ho'omau 'ana i ka 'ölelo Hawai'i a me nä mo'omeheu la'ahia o ko käkou mau küpuna.
'a'ole i pau.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
BACK TO TOP |
Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.He Kumu
Ke KupunaSynopsis: Eulogy for the beloved Kupuna Kauahipaula who passed away recently.
Me ke kaumaha o ke aloha paumākō, ka lu'ulu'u a me ka mokumokuāhua o ka na'au me ka helele'i lokua o nā waimaka, ka maka'ūpē kēia e hō'ike nei i ke kūmākena no ka wahine i noho i hoa alo like no mākou, nā kumu, nā haumāna, a me nā 'ohana 'ōlelo Hawai'i. He kumu 'i'o nō ke kupuna na kākou Hawai'i. 'Oiai 'o Iesu ke Kumu Maika'i loa, 'o Elikapeka Kauahipaula ka mea a ke Akua i ho'onoho ai i kumu a'o a alaka'i ho'i no kākou a pau. 'O ia nō ka lamakū o ka no'eau, ka waihona o ke akamai, a me ke aniani o ka pololei. Ua kū 'o ia i ipu kukui 'a'ā mau a pio 'ole i Kaua'ula, ka ua o ke one hānau o kona lūau'i makuahine, 'o Maleka. He 'elehine hiwahiwa 'o Kauahipaula no ka lāhui, a i loko nō o ka pio 'ana o ke kukui o ke kino wailua, mau nō ka 'ā 'ana o kona mauli i luna o kākou a pau loa, a ma muli o kona 'ano maika'i, 'a'ole o kākou mānewanewa a noho 'ū wale i ka pouli. Noho na'e kākou i kona mālamalama.
'O kona 'i'ini nui ka laha a me ke ola o ka 'ōlelo makuahine e like me ka wā o kona mau mākua. I loko o kona ho'ohilahila a ho'opa'i 'ino 'ia no ka 'ōlelo 'ana i kāna 'ōlelo pono'ī ma ke kula 'o Waiākea Kai ma Keaukaha, ua noke 'o ia i ka ho'opuka i ka 'ōlelo ma muli o ka paipai nui a ka makua 'o Lizzie Ka'eha Kapu, ka mea nāna i hō'ike mai no ka hewa o ke aupuni i ka pāpā mai i ka 'ōlelo makuahine, 'a'ole e 'ōlelo 'ia. 'Ōlelo ka makuahine, "'O ko'u 'ōlelo nō ka 'ōlelo Hawai'i a 'o kou 'ōlelo nō ia." No laila ua ho'omanawanui 'o Kupuna Kauahipaula i ka ho'omau a me ka mālama mau i ka 'ōlelo i ili mai ma luna ona. Ua 'a'ahu 'o ia i ia wehi me he kīhei lā, ke kapa hanohano o ko kākou mau kūpuna. 'O ia ke kumu i lilo ai 'o Kupuna Kauahipaula 'o ia kekahi i helu 'ia ma waena o nā hulu kūpuna, e like me kona mau hoa u'i 'o Tūtū Hale me Mary Lindsey i hala pū iho nei me ia. Na lākou nō i 'auamo i ia makana waiwai 'o ka 'ōlelo Hawai'i i waiho 'ia maila e nā kūpuna no kākou a pau e mālama ai. Ma mua pono o kona hala 'ana, 'ī akula 'o ia i nā 'ōpio, "Mai poina, na 'oukou nō e hāpai i ka 'ōlelo Hawai'i i mua. Mai poina ka 'ōlelo Hawai'i!"
No laila, 'a'ole kākou e noho nele nei. Ua lilo ua mau 'ōlelo no'eau a'oa'o nei āna i ha'awina no kākou a pau e na'auao ai, 'o ia ho'i, 'o nā kumu a me nā haumāna 'ōlelo Hawai'i o ke Kula Kaiapuni 'o Waiau, 'o Ānuenue, 'o Samuel Kamakau, 'o Kamehameha, ka 'Aha Mānaleo, ka 'Ahahui 'Ōlelo Hawai'i, ka Hale o Nā Ali'i o Hawai'i, ka 'Ahahui Ka'ahumanu, Nā Wāhine a Kamehameha, nā hālau hula 'o Kalani, 'o Hōkūlani, 'o Nā Mōhala 'Ilima a me ka Lāhui Hawai'i nō ho'i a pēlā wale aku. 'O ke kanaka nui a me ke kanaka iki, ka 'elemakule, ka 'elehine, nā 'ōpio, 'o kākou nō ho'i a pau ke 'auamo like i ia hana a Kupuna Kauahipaula i ho'omaka ai. Na kākou nō ho'i ia e ho'okō i kona moemoeā no ka mea ua like ia me ko kākou: ka ho'iho'i ea, ka ho'oulu lāhui, ka ho'omau 'ana i ka 'ōlelo Hawai'i a me nā mo'omeheu la'ahia o ko kākou mau kūpuna.
'a'ole i pau.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.
