Kerry Laiana Wong
Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
Ka unuhi a me
ka ho'okë
Synopsis: There are questions whether the translation of traditional Hawaiian writings into English is appropriate.'Auhea 'oe e ka makamaka o ka 'ölelo o ko käkou mau küpuna. He aha ka waiwai o ka unuhi 'ana i ka 'ölelo haole mai loko mai o nä 'ölelo a me nä mo'olelo a ko käkou po'e küpuna i waiho maila i waiwai ho'oilina na käkou, na nä mamo e koe nei? He mea auane'i ia e loa'a mai ai iä käkou ka waiwai 'i'o o ia ho'oilina? 'A'ole lä. 'O ka hapa mai nö paha ia o ia mea he 'ono. 'O ia nö 'oe 'o ka 'ai i hele a kaiaka ho'i i ka nui o ka wai. 'A'ohe wahi mea a pa'a iki i ka manamanalima ke nanao aku i loko o ke kümau i wahi miki'ai, a he ko'eko'e ke komo i ka waha.
Mali'a o ho'ohalahala 'ia mai auane'i au i ka ho'okano a ho'oki'eki'e paha ma muli o ko'u ho'okë 'ana i ka unuhi. He po'e ia i pa'a 'ole ka 'ölelo Hawai'i a eia na'e ke ake nei e loa'a ko läkou wahi mähele ho'oilina waiwai. Eia nö läkou lä ke mana'o nei ë he keu nö kä paha kahi keiki 'o au a ke aloha 'ole. Ua 'au'a aku i ko läkou pono. Eia mai nö ka'u pane, i 'ike läkou. 'A'ole pëlä ka 'oia'i'o. 'A'ole këia he hana e 'au'a ai i ko läkou pono. He mea ia e mälama ai i ka 'i'o o ka mana'o o ka po'e kahiko.
He aha lä ho'i ka hewa o ka ho'opa'a 'ana i ka 'ölelo Hawai'i a möakäka mai ai ia mau 'ölelo a me nä mo'olelo me ia nö i waiho 'ia maila i ka wä e kü ana ua 'ölelo nei i ka moku. A no kona ho'oili 'ia mai ma o ka 'ölelo haole, i mea ho'opuni-puni aha ia a käkou e ha'aheo ai? 'A'ohe o'u 'au'a i ka waiwai 'i'o. He aloha nui ko'u i ko'u po'e lähui a he nui ho'i ko'u minamina i ka 'äpuka 'ia mai o käkou. Mai noho a puni aku käkou i ia mea he unuhi. 'A'ole ia 'o ko käkou ho'oilina waiwai 'i'o.
Eia hou kekahi, 'o ka 'ölelo i kükulu 'ia e nä küpuna a waiho 'ia maila a hiki i o käkou nei, he lau mana'o nö paha kona. 'O ia ihola ke akamai o ke kanaka i wali iä ia kona 'ölelo makuahine. Ma kona kükulu 'ana i kona mana'o, kükulu pü nö me ke koho maiau 'ana i këlä me këia hua'ölelo ma muli o kona waiwai 'i'o. 'O ua waiwai 'i'o nei, 'a'ole nö e kau palena 'ia he ho'okahi wale nö mana'o! 'O ka hopena na'e o ka unuhi, e pa'a ana ho'okahi wale nö mana'o a e nalo ana nä mana'o 'ë a'e. Pehea e hiki ai i ka mea unuhi ke 'ölelo ë pëlä nö ka palena o ka mana'o o ka mea näna ia 'ölelo i kükulu? I kanaka aha ia e 'ölelo ai ua maopopo le'a iä ia ka mana'o maoli o ha'i? Eia nö kä au ke 'u'umi nei i ka mana'o ho'ohuoi e kupu nei i loko o ko'u na'au no ke kumu e hana ai kekahi kanaka pëlä. He pi'ikoi paha? He ake hanohano? He aha lä kona mea e kükulu 'ole ai i kona mana'o pono'ï inä pëlä kona mäkaukau ma ka 'ölelo Hawai'i? He aha auane'i käna o ka haupa 'ana i ka pala maunu a ha'i? Nani nö ka ho'opilimea'ai!
'A'ohe o'u mana'o e 'au'a i ka mea'ai i ke kanaka e noho 'ïnea nei i kona lä pöloli, a no laila, e ka mea heluhelu, näu nö 'oe e koho a'e i ka 'ao'ao küpono o nëia kumumana'o e kau maila ma luna. Inä 'o ka unuhi ka mea e nä ai ka lua o ka inaina, aia nö ia iä 'oe. No'u iho, ke küpa'a nei ma ka 'ao'ao o ka ho'okë.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
BACK TO TOP |
Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.Ka unuhi a me
ka ho'okē
Synopsis: There are questions whether the translation of traditional Hawaiian writings into English is appropriate.'Auhea 'oe e ka makamaka o ka 'ōlelo o ko kākou mau kūpuna. He aha ka waiwai o ka unuhi 'ana i ka 'ōlelo haole mai loko mai o nā 'ōlelo a me nā mo'olelo a ko kākou po'e kūpuna i waiho maila i waiwai ho'oilina na kākou, na nā mamo e koe nei? He mea auane'i ia e loa'a mai ai iā kākou ka waiwai 'i'o o ia ho'oilina? 'A'ole lā. 'O ka hapa mai nō paha ia o ia mea he 'ono. 'O ia nō 'oe 'o ka 'ai i hele a kaiaka ho'i i ka nui o ka wai. 'A'ohe wahi mea a pa'a iki i ka manamanalima ke nanao aku i loko o ke kūmau i wahi miki'ai, a he ko'eko'e ke komo i ka waha.
Mali'a o ho'ohalahala 'ia mai auane'i au i ka ho'okano a ho'oki'eki'e paha ma muli o ko'u ho'okē 'ana i ka unuhi. He po'e ia i pa'a 'ole ka 'ōlelo Hawai'i a eia na'e ke ake nei e loa'a ko lākou wahi māhele ho'oilina waiwai. Eia nō lākou lā ke mana'o nei ē he keu nō kā paha kahi keiki 'o au a ke aloha 'ole. Ua 'au'a aku i ko lākou pono. Eia mai nō ka'u pane, i 'ike lākou. 'A'ole pēlā ka 'oia'i'o. 'A'ole kēia he hana e 'au'a ai i ko lākou pono. He mea ia e mālama ai i ka 'i'o o ka mana'o o ka po'e kahiko.
He aha lā ho'i ka hewa o ka ho'opa'a 'ana i ka 'ōlelo Hawai'i a mōakāka mai ai ia mau 'ōlelo a me nā mo'olelo me ia nō i waiho 'ia maila i ka wā e kū ana ua 'ōlelo nei i ka moku. A no kona ho'oili 'ia mai ma o ka 'ōlelo haole, i mea ho'opuni-puni aha ia a kākou e ha'aheo ai? 'A'ohe o'u 'au'a i ka waiwai 'i'o. He aloha nui ko'u i ko'u po'e lāhui a he nui ho'i ko'u minamina i ka 'āpuka 'ia mai o kākou. Mai noho a puni aku kākou i ia mea he unuhi. 'A'ole ia 'o ko kākou ho'oilina waiwai 'i'o.
Eia hou kekahi, 'o ka 'ōlelo i kūkulu 'ia e nā kūpuna a waiho 'ia maila a hiki i o kākou nei, he lau mana'o nō paha kona. 'O ia ihola ke akamai o ke kanaka i wali iā ia kona 'ōlelo makuahine. Ma kona kūkulu 'ana i kona mana'o, kūkulu pū nō me ke koho maiau 'ana i kēlā me kēia hua'ōlelo ma muli o kona waiwai 'i'o. 'O ua waiwai 'i'o nei, 'a'ole nō e kau palena 'ia he ho'okahi wale nō mana'o! 'O ka hopena na'e o ka unuhi, e pa'a ana ho'okahi wale nō mana'o a e nalo ana nā mana'o 'ē a'e. Pehea e hiki ai i ka mea unuhi ke 'ōlelo ē pēlā nō ka palena o ka mana'o o ka mea nāna ia 'ōlelo i kūkulu? I kanaka aha ia e 'ōlelo ai ua maopopo le'a iā ia ka mana'o maoli o ha'i? Eia nō kā au ke 'u'umi nei i ka mana'o ho'ohuoi e kupu nei i loko o ko'u na'au no ke kumu e hana ai kekahi kanaka pēlā. He pi'ikoi paha? He ake hanohano? He aha lā kona mea e kūkulu 'ole ai i kona mana'o pono'ī inā pēlā kona mākaukau ma ka 'ōlelo Hawai'i? He aha auane'i kāna o ka haupa 'ana i ka pala maunu a ha'i? Nani nō ka ho'opilimea'ai!
'A'ohe o'u mana'o e 'au'a i ka mea'ai i ke kanaka e noho 'īnea nei i kona lā pōloli, a no laila, e ka mea heluhelu, nāu nō 'oe e koho a'e i ka 'ao'ao kūpono o nēia kumumana'o e kau maila ma luna. Inā 'o ka unuhi ka mea e nā ai ka lua o ka inaina, aia nō ia iā 'oe. No'u iho, ke kūpa'a nei ma ka 'ao'ao o ka ho'okē.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.
