KauakUkalahale
Laiana Wong
KauakUkalahale
Laiana Wong
Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
‘Hukia aku ka
‘umi‘umi o ke kao!’
Synopsis: The source from which proverbial sayings derive is often obscured by the veil of time, but through stories, whether true or fabricated, their meanings can be preserved.He wahi mo'olelo këia i kupu wale mai loko mai o ka waihona no'ono'o o kahi kanaka lapuwale paha o kona mana'o. E piliwi 'ole a piliwi mai. 'A'ohe o'u mana'o küha'u lua i ka lä makani. He mo'olelo ho'äkäka a hö'aka'aka nö ho'i paha no këlä 'ölelo e kau mai ana ma luna a'e nei a me kona mole kumu i ulu mai ai.
He mau keiki 'ekolu e huli hele wale ana i mea e nanea ai ka noho 'ana o ko läkou mau lä luakaha o ke kau wela. E like ho'i me ka mea ma'amau i nä kamali'i i ko läkou mau lä e holoholo heu 'ole ana, he hele lanakila nö me ke kau 'ole 'ia o ka maka o nä mäkua 'o kä läkou e hana lapuwale ai. A no laila, 'o ka pi'i 'ana këia o ua po'e keiki nei a he awäwa mänoanoa e waiho kähelahela ana i ka la'i me kona nani a pau e kono mai ana i ke kamahele e kipa aku ma laila.
He puni ho'okükü ke 'ano kahi me kekahi. 'O ia ihola kä läkou mea e walea ai. A no laila, i ka hö'ea 'ana aku ma ke kula mau'u, 'ike 'ia akula kahi kao e kü ana i ke äkea me ka 'ai pü 'ana ho'i i ka mau'u. I ia manawa nö i kupu mai ai ka mana'o ho'okükü i loko o kekahi o nä keiki. Puka akula nö käna 'ölelo kaena i mua o kona mau hoa lä a 'elua, a penei ho'i, "Na ka 'eleu akamai, näna ë ka waiü kao." I lohe mai ka hana o läua i ia mau 'ölelo, maopopo ihola ë 'a'ole 'o ia ala e kaena nei e kaena wale ai nö, he kaena hö'a'ano nö. 'Eä, e ka mea heluhelu, ma ia 'ölelo kaena lä a ua keiki nei i 'ike 'ia ai ko ia ala mana'o ho'okükü.
Pane koke akula kekahi keiki, "E kënä waha'ohi, he aha ka 'ölelo o ka ho'okükü?" Pane maila këlä, "'O ka mea ki'i i ka waiü o ke kao, 'o ia ke kü i ka moku. Eia hou, e inu këlä keiki a me këia keiki i ka wai e loa'a mai ana, i 'ole ho'i e pohö i ka 'uha'uha 'ia." 'Ae akula këia mau keiki a 'elua i ka mana'o o ko läua hoa. 'Ae akula na'e me ka 'ï 'ana aku penei, "'Iä 'oe ke kaena, 'eä, a no laila, iä mäua ka mua."
Ho'omaka ihola ka 'uï'uï 'ana a ka lima o ua mau keiki lä a 'elua i ka ü o kahi kao. 'Oi 'uï'uï mai nö a mälo'elo'e ka lima. 'A'ohe wahi mea a loa'a mai. 'O ka hä'awi pio ihola nö ia o ko läua mana'o e lanakila ma luna o ua hoa waha'ohi nei. I ia manawa, ne'e maila kahi keiki kaena a 'öku'u ihola ma ka 'ao'ao o kahi kao. Ho'omaka ihola ka huki 'ana o kona lima i ka ü. 'A'ohe mea a loa'a mai. 'O ka ukiuki o kahi keiki, ki'i 'o ia e huki i ka 'umi'umi o ke kao no ka nuku 'ana aku iä ia. A pa'a ka 'umi'umi i ka lima, ho'owahawaha akula këia i ka 'uä 'ana aku penei, "E kënä wahi holoholona, mai 'au'a mai i kö wai ia'u, i ke kanaka!" I ia manawa nö, lohe 'ia kekahi kani 'oë'oë a heleäwai kekahi mea ma luna o ko ia nei wäwae. I nänä aku ka hana o ia nei, ua loa'a pono kona wäwae i ka pulu 'elo'elo a ka wai o ka huewai nuku loloa o kahi kao. Hü a'ela ka 'aka o kona mau hoa a kulu ka waimaka. ' maila kekahi me ka leo ho'ohenehene, "'Eä, he wai ka wai. 'O ia mau pili nö o ke känäwai iä 'oe! Hukia aku ka 'umi'umi o ke kao! E inu a kena!" A 'o ia ihola ka loa'a 'ana o ka 'ölelo no'eau "'Umi'umi kao!" i ko Hawai'i nei.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
BACK TO TOP |
Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.‘Hukia aku ka
‘umi‘umi o ke kao!’
Synopsis: The source from which proverbial sayings derive is often obscured by the veil of time, but through stories, whether true or fabricated, their meanings can be preserved.He wahi mo'olelo kēia i kupu wale mai loko mai o ka waihona no'ono'o o kahi kanaka lapuwale paha o kona mana'o. E piliwi 'ole a piliwi mai. 'A'ohe o'u mana'o kūha'u lua i ka lā makani. He mo'olelo ho'ākāka a hō'aka'aka nō ho'i paha no kēlā 'ōlelo e kau mai ana ma luna a'e nei a me kona mole kumu i ulu mai ai.
He mau keiki 'ekolu e huli hele wale ana i mea e nanea ai ka noho 'ana o ko lākou mau lā luakaha o ke kau wela. E like ho'i me ka mea ma'amau i nā kamali'i i ko lākou mau lā e holoholo heu 'ole ana, he hele lanakila nō me ke kau 'ole 'ia o ka maka o nā mākua 'o kā lākou e hana lapuwale ai. A no laila, 'o ka pi'i 'ana kēia o ua po'e keiki nei a he awāwa mānoanoa e waiho kāhelahela ana i ka la'i me kona nani a pau e kono mai ana i ke kamahele e kipa aku ma laila.
He puni ho'okūkū ke 'ano kahi me kekahi. 'O ia ihola kā lākou mea e walea ai. A no laila, i ka hō'ea 'ana aku ma ke kula mau'u, 'ike 'ia akula kahi kao e kū ana i ke ākea me ka 'ai pū 'ana ho'i i ka mau'u. I ia manawa nō i kupu mai ai ka mana'o ho'okūkū i loko o kekahi o nā keiki. Puka akula nō kāna 'ōlelo kaena i mua o kona mau hoa lā a 'elua, a penei ho'i, "Na ka 'eleu akamai, nāna ē ka waiū kao." I lohe mai ka hana o lāua i ia mau 'ōlelo, maopopo ihola ē 'a'ole 'o ia ala e kaena nei e kaena wale ai nō, he kaena hō'a'ano nō. 'Eā, e ka mea heluhelu, ma ia 'ōlelo kaena lā a ua keiki nei i 'ike 'ia ai ko ia ala mana'o ho'okūkū.
Pane koke akula kekahi keiki, "E kēnā waha'ohi, he aha ka 'ōlelo o ka ho'okūkū?" Pane maila kēlā, "'O ka mea ki'i i ka waiū o ke kao, 'o ia ke kū i ka moku. Eia hou, e inu kēlā keiki a me kēia keiki i ka wai e loa'a mai ana, i 'ole ho'i e pohō i ka 'uha'uha 'ia." 'Ae akula kēia mau keiki a 'elua i ka mana'o o ko lāua hoa. 'Ae akula na'e me ka 'ī 'ana aku penei, "'Iā 'oe ke kaena, 'eā, a no laila, iā māua ka mua."
Ho'omaka ihola ka 'uī'uī 'ana a ka lima o ua mau keiki lā a 'elua i ka ū o kahi kao. 'Oi 'uī'uī mai nō a mālo'elo'e ka lima. 'A'ohe wahi mea a loa'a mai. 'O ka hā'awi pio ihola nō ia o ko lāua mana'o e lanakila ma luna o ua hoa waha'ohi nei. I ia manawa, ne'e maila kahi keiki kaena a 'ōku'u ihola ma ka 'ao'ao o kahi kao. Ho'omaka ihola ka huki 'ana o kona lima i ka ū. 'A'ohe mea a loa'a mai. 'O ka ukiuki o kahi keiki, ki'i 'o ia e huki i ka 'umi'umi o ke kao no ka nuku 'ana aku iā ia. A pa'a ka 'umi'umi i ka lima, ho'owahawaha akula kēia i ka 'uā 'ana aku penei, "E kēnā wahi holoholona, mai 'au'a mai i kō wai ia'u, i ke kanaka!" I ia manawa nō, lohe 'ia kekahi kani 'oē'oē a heleāwai kekahi mea ma luna o ko ia nei wāwae. I nānā aku ka hana o ia nei, ua loa'a pono kona wāwae i ka pulu 'elo'elo a ka wai o ka huewai nuku loloa o kahi kao. Hū a'ela ka 'aka o kona mau hoa a kulu ka waimaka. ' maila kekahi me ka leo ho'ohenehene, "'Eā, he wai ka wai. 'O ia mau pili nō o ke kānāwai iā 'oe! Hukia aku ka 'umi'umi o ke kao! E inu a kena!" A 'o ia ihola ka loa'a 'ana o ka 'ōlelo no'eau "'Umi'umi kao!" i ko Hawai'i nei.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.
