By Noenoe K. Silva
By Noenoe K. Silva
Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
Ka Lä Kü‘oko‘a,
Nowemapa 28
Synopsis: This recounts the history of Hawai'i's Independence Day, which was celebrated each year on November 28 from 1844 to ca. 1895.Mai ka makahiki 1844 a hiki mai i ka MH 1896 a 'oi iki paha i ho'olaule'a 'ia ai ka Lä Kü'oko'a i Hawai'i nei. 'O ka lä 28 o Nowemapa ka Lä Kü'oko'a. He lä kuläia e ho'omana'o ai i ka lä, Nowemapa 28, 1843, 'o ia ka lä i pülima ai nä luna aupuni o Beretania Nui a me Palani i ke ku'ikahi e hö'ike ana i ke külana kü'oko'a o ke aupuni Hawai'i. Na Ke Ali'i Timoteo Ha'alilio, me Uiliama Likeke i hele pü me ia ma ke 'ano i mau ukali nona, a huaka'i loa akula i Mekiko, a i 'Amelika Huipü'ia, a hui pü me ka Pelekikena 'o John Tyler i ka MH 1843. 'Ae maila 'o Tyler i ka mana'o o ua ku'ikahi nei, 'a'ole na'e 'o ia i pülima. Ma hope o ke kükäkükä 'ana a'e me ia, holo akula 'o Ha'alilio mä i 'Eulopa, i Belegiuma, i Palika, a i Ladana. A ma Ladana i pülima 'ia a'e ai ke ku'ikahi i ka lä 28 o Nowemapa. 'O ko Ha'alilio mä ho'i akula nö ia i 'Amelika Huipü'ia i loa'a ka 'ae pa'a mai laila mai; 'a'ole na'e i loa'a. I ka huli ho'i 'ana mai i Hawai'i nei, ua hala akula 'o Ha'alilio ma ke ala ho'i 'ole mai, i ka lä 3 o Këkëmapa o ka MH 1844.
He ku'ikahi pono këia, 'a'ole na'e i pakele ka pono o ko Hawai'i i ke kuko a ka po'e ho'okolonaio. He ku'ikahi nö na'e e kü mau ana i nä känäwai o nä aupuni like 'ole. Eia hou, ma lalo o ke kumukänäwai o 'Amelika Huipü'ia, 'o ke ku'ikahi ke känäwai 'oi loa o ka 'äina. No laila, ua ho'olaule'a 'ia këia hana kü i ka hanohano e ke aupuni Hawai'i, a me ka po'e Hawai'i.
Ma hope o ka ho'okahuli aupuni i ka MH 1893, ho'okumu 'ia he aupuni hou e ka po'e 'olikake i kapa 'ia 'o ka Lepupalika Hawai'i. Ho'ä'o akula ka po'e aloha 'äina e ho'okahuli hou i ke aupuni i ka MH 1895. Na ia aupuni "Lepupalika" i ho'opau ka ho'olaule'a 'ana i ka Lä Kü'oko'a.
Pi'i a'ela ka 'ena o ka po'e aloha 'äina! 'O läkou ka hapanui o ka po'e Hawai'i e küpa'a ana ma hope o Lili'uokalani, a e kü'ë nui ana i ka po'e i 'aihue mai i ko käkou aupuni. 'A'ole läkou i nänä i ke kauoha a ke aupuni, a 'äkoakoa nui läkou ma nä wahi like 'ole e ho'olaule'a ai i ka Lä Kü'oko'a. Ma ia mau 'aha 'aina, ua ha'i 'ia ka mo'olelo o ko Ha'alilio huaka'i loa 'ana i 'Eulopa, a me käna hana nui i mahalo nui 'ia e ka lehulehu.
'A'ole 'o ka ho'opau 'ana i ka lä kuläia lähui ka hewa ho'okahi a ke aupuni Lepupalika i hana ai; ua kau nö ho'i läkou i nä känäwai e nalowale aku ai ko käkou 'ölelo, a me nä mo'olelo i mälama 'ia ma ia 'ölelo, a me ka 'ike 'i'o i nä hana a ko käkou mau küpuna. E like me ka po'e 'öiwi 'Amelika, ua kä'ili 'ia aku nö ho'i ko käkou 'äina.
I këia au o ka paio hou 'ana no ke ea o Hawai'i nei, ke 'äkoakoa hou maila kekahi pö'ai aloha 'äina no ka ho'omana'o i ka Lä Kü'oko'a; a 'o ke kolu paha këia o ka makahiki i ho'olaule'a hou 'ia ai. E 'äkoakoa ana ka po'e aloha 'äina ma ka hale Kana'ina ma kahi o 'Iolani Hale no këia lä kuläia i ka lä 28 o Nowemapa, hola 2:00 o ke awakea. E huliämahi mai käkou no ka ho'omana'o i ia mau lä a no ka paio 'ana no ka pono o ka lähui. E püpa'akai ho'i käkou. Ua manuahi ka mea 'ai!
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is part of University of Hawai'i President
Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence at UH Mänoa.
BACK TO TOP |
Note: This version of the column is set in Unicode, which requires current Web-browser software (Netscape 7 or Internet Explorer 6 on most operating systems.) If the Hawaiian text below does not display properly, you may want to use the version coded for older browsers (above) instead.Ka Lā Kū‘oko‘a,
Nowemapa 28
Synopsis: This recounts the history of Hawai'i's Independence Day, which was celebrated each year on November 28 from 1844 to ca. 1895.Mai ka makahiki 1844 a hiki mai i ka MH 1896 a 'oi iki paha i ho'olaule'a 'ia ai ka Lā Kū'oko'a i Hawai'i nei. 'O ka lā 28 o Nowemapa ka Lā Kū'oko'a. He lā kulāia e ho'omana'o ai i ka lā, Nowemapa 28, 1843, 'o ia ka lā i pūlima ai nā luna aupuni o Beretania Nui a me Palani i ke ku'ikahi e hō'ike ana i ke kūlana kū'oko'a o ke aupuni Hawai'i. Na Ke Ali'i Timoteo Ha'alilio, me Uiliama Likeke i hele pū me ia ma ke 'ano i mau ukali nona, a huaka'i loa akula i Mekiko, a i 'Amelika Huipū'ia, a hui pū me ka Pelekikena 'o John Tyler i ka MH 1843. 'Ae maila 'o Tyler i ka mana'o o ua ku'ikahi nei, 'a'ole na'e 'o ia i pūlima. Ma hope o ke kūkākūkā 'ana a'e me ia, holo akula 'o Ha'alilio mā i 'Eulopa, i Belegiuma, i Palika, a i Ladana. A ma Ladana i pūlima 'ia a'e ai ke ku'ikahi i ka lā 28 o Nowemapa. 'O ko Ha'alilio mā ho'i akula nō ia i 'Amelika Huipū'ia i loa'a ka 'ae pa'a mai laila mai; 'a'ole na'e i loa'a. I ka huli ho'i 'ana mai i Hawai'i nei, ua hala akula 'o Ha'alilio ma ke ala ho'i 'ole mai, i ka lā 3 o Kēkēmapa o ka MH 1844.
He ku'ikahi pono kēia, 'a'ole na'e i pakele ka pono o ko Hawai'i i ke kuko a ka po'e ho'okolonaio. He ku'ikahi nō na'e e kū mau ana i nā kānāwai o nā aupuni like 'ole. Eia hou, ma lalo o ke kumukānāwai o 'Amelika Huipū'ia, 'o ke ku'ikahi ke kānāwai 'oi loa o ka 'āina. No laila, ua ho'olaule'a 'ia kēia hana kū i ka hanohano e ke aupuni Hawai'i, a me ka po'e Hawai'i.
Ma hope o ka ho'okahuli aupuni i ka MH 1893, ho'okumu 'ia he aupuni hou e ka po'e 'olikake i kapa 'ia 'o ka Lepupalika Hawai'i. Ho'ā'o akula ka po'e aloha 'āina e ho'okahuli hou i ke aupuni i ka MH 1895. Na ia aupuni "Lepupalika" i ho'opau ka ho'olaule'a 'ana i ka Lā Kū'oko'a.
Pi'i a'ela ka 'ena o ka po'e aloha 'āina! 'O lākou ka hapanui o ka po'e Hawai'i e kūpa'a ana ma hope o Lili'uokalani, a e kū'ē nui ana i ka po'e i 'aihue mai i ko kākou aupuni. 'A'ole lākou i nānā i ke kauoha a ke aupuni, a 'ākoakoa nui lākou ma nā wahi like 'ole e ho'olaule'a ai i ka Lā Kū'oko'a. Ma ia mau 'aha 'aina, ua ha'i 'ia ka mo'olelo o ko Ha'alilio huaka'i loa 'ana i 'Eulopa, a me kāna hana nui i mahalo nui 'ia e ka lehulehu.
'A'ole 'o ka ho'opau 'ana i ka lā kulāia lāhui ka hewa ho'okahi a ke aupuni Lepupalika i hana ai; ua kau nō ho'i lākou i nā kānāwai e nalowale aku ai ko kākou 'ōlelo, a me nā mo'olelo i mālama 'ia ma ia 'ōlelo, a me ka 'ike 'i'o i nā hana a ko kākou mau kūpuna. E like me ka po'e 'ōiwi 'Amelika, ua kā'ili 'ia aku nō ho'i ko kākou 'āina.
I kēia au o ka paio hou 'ana no ke ea o Hawai'i nei, ke 'ākoakoa hou maila kekahi pō'ai aloha 'āina no ka ho'omana'o i ka Lā Kū'oko'a; a 'o ke kolu paha kēia o ka makahiki i ho'olaule'a hou 'ia ai. E 'ākoakoa ana ka po'e aloha 'āina ma ka hale Kana'ina ma kahi o 'Iolani Hale no kēia lā kulāia i ka lā 28 o Nowemapa, hola 2:00 o ke awakea. E huliāmahi mai kākou no ka ho'omana'o i ia mau lā a no ka paio 'ana no ka pono o ka lāhui. E pūpa'akai ho'i kākou. Ua manuahi ka mea 'ai!
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.
