Kawaiaha'o
Kauakūkalahale
Kūpopou
Synopsis: This is a story about the origin of the name "Kawaiaha'o."
'Auhea 'oukou e nā makamaka puni mo'olelo kahiko. Eia mai kahi mo'olelo no Kawaiaha'o, mai loko mai o kahi nūpepa kahiko o ke au i hala ['o Ke Au Hou ka inoa o ua nūpepa lā], a i kapa 'ia ka mo'olelo, 'o Ke Kumu I Loaa Ai Ka Inoa o "Kawaiahao." Ke lana nei ka mana'o o ka luna ho'oponopono, e ho'onanea 'oukou, e nā makamaka heluhelu, i kahi mo'olelo pōkole no ia wahi pana o kēia mokupuni nei. Penei ka mo'olelo.
Aia ma ke kihi makai ma Waikiki o ka Luakini e ku nei i ka wa kahiko, he punawai nui ma kahi o 30 a oi kapuai anapuni, a he ponaha poepoe hoi kona ano. He piha keia punawai i ka wai aliali maikai a nani ke nana aku, aka, he ano hukakai nae. A aia hoi ma kona mau paia e haiamu ana na lau iwaiwa me na wehi palapalai o ka nahele ame kahi mau ohu onaona e ae.
Mai ka honua mai e puai mai ai na mapunapuna wai huai iloko o ua punawai ala, aole no he hohonu loa, aka, he nalowale no nae ke kino o ke kanaka me ka waiho maikai o kona mau aoao a hiki i ka lipolipo o ka wai, aole nae hoi he wai i keia manawa ma kela wahi, ua piha i ka lepo a ua lilo i aina maloo.
Eia maluna iho o keia kiowai i kukuluia ai kekahi halau nui e auau ai o Ha'o ko Oahu nei Moiwahine ia wa la, a o ka wahine keia a Kapaakea ko Oahu nei Aliiaimoku nui ia mau la. O ko laua wahi noho paa oia o Kapaakea ma Kamoiliili. He wahine kapu o Ha'o aole e ike a nana wale ia, a he hookahi no ona manawa e auau ai iloko o keia punawai i ka makahiki, a kapaia aku la ka "Hi'uwai a Ha'o." He manele ia mai oia e na kanaka me ka uhiia a paa i ke puloulou i ike oleia a hiki i ke komo ana i ua halau ala, a o kona kahuna ame na aialo wale no ke komo iloko o ua halau nei, a pela i kapaia ai o "Ka Wai a Ha'o," a i ole, o "Ka Punawai a Ha'o."
I ka hala ana o ua aliiwahine ala ma ka aoao mau o na mea apau, ua mau mai no ke o ana oia mau mapuna olelo paanaau "Ka Wai a Ha'o" a hiki mai i na mahina hope o ka 1835, e noho Moi opiopio ana o Kaleiopapa Kalokomaikai Kauikeaouli Kamehameham III., a o Kinau ke Kuhina Nui. A oia kana i olelo aku ai, "Auhea oe e kuu Kuhina, he ekolu a'u mau mea nui e hana nei iloko o ko'u noonoo, a ua makemake au e hookoia."
"Heaha ia mau noonoo nui ou e kuu alii?"
"Eia," wahi a ke alii. "I moku manuwa no'u ponoi, a o ka lua i halealii, kahi e noho ai o ke alii; a o ke kolu, i luakini hou kahi e hoomana ai i ke Akua." Mamuli o ka Kinau noonoo ana he mea pono e loaa e ka Luakini mamua o na mea e ae, pela i hoohana koke ai ua Alii Puuwai Lokomaikai ala o Hawaii i ke kukulu ana i ka Luakini e o nei o Kawaiahao, a i lilo hoi i mea hoomanao poina ole no ua Lani Alii 'la ka mea nana ka olelo kaulana --"Ua Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department at the University of Hawai'i at Mānoa.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua, 'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
» 956-2627 (Laiana)
» 956-2624 (Kekeha)
BACK TO TOP
Kawaiaha'o
Kauakükalahale
Küpopou
Synopsis: This is a story about the origin of the name "Kawaiaha'o."
'Auhea 'oukou e nä makamaka puni mo'olelo kahiko. Eia mai kahi mo'olelo no Kawaiaha'o, mai loko mai o kahi nüpepa kahiko o ke au i hala ['o Ke Au Hou ka inoa o ua nüpepa lä], a i kapa 'ia ka mo'olelo, 'o Ke Kumu I Loaa Ai Ka Inoa o "Kawaiahao." Ke lana nei ka mana'o o ka luna ho'oponopono, e ho'onanea 'oukou, e nä makamaka heluhelu, i kahi mo'olelo pökole no ia wahi pana o këia mokupuni nei. Penei ka mo'olelo.
Aia ma ke kihi makai ma Waikiki o ka Luakini e ku nei i ka wa kahiko, he punawai nui ma kahi o 30 a oi kapuai anapuni, a he ponaha poepoe hoi kona ano. He piha keia punawai i ka wai aliali maikai a nani ke nana aku, aka, he ano hukakai nae. A aia hoi ma kona mau paia e haiamu ana na lau iwaiwa me na wehi palapalai o ka nahele ame kahi mau ohu onaona e ae.
Mai ka honua mai e puai mai ai na mapunapuna wai huai iloko o ua punawai ala, aole no he hohonu loa, aka, he nalowale no nae ke kino o ke kanaka me ka waiho maikai o kona mau aoao a hiki i ka lipolipo o ka wai, aole nae hoi he wai i keia manawa ma kela wahi, ua piha i ka lepo a ua lilo i aina maloo.
Eia maluna iho o keia kiowai i kukuluia ai kekahi halau nui e auau ai o Ha'o ko Oahu nei Moiwahine ia wa la, a o ka wahine keia a Kapaakea ko Oahu nei Aliiaimoku nui ia mau la. O ko laua wahi noho paa oia o Kapaakea ma Kamoiliili. He wahine kapu o Ha'o aole e ike a nana wale ia, a he hookahi no ona manawa e auau ai iloko o keia punawai i ka makahiki, a kapaia aku la ka "Hi'uwai a Ha'o." He manele ia mai oia e na kanaka me ka uhiia a paa i ke puloulou i ike oleia a hiki i ke komo ana i ua halau ala, a o kona kahuna ame na aialo wale no ke komo iloko o ua halau nei, a pela i kapaia ai o "Ka Wai a Ha'o," a i ole, o "Ka Punawai a Ha'o."
I ka hala ana o ua aliiwahine ala ma ka aoao mau o na mea apau, ua mau mai no ke o ana oia mau mapuna olelo paanaau "Ka Wai a Ha'o" a hiki mai i na mahina hope o ka 1835, e noho Moi opiopio ana o Kaleiopapa Kalokomaikai Kauikeaouli Kamehameham III., a o Kinau ke Kuhina Nui. A oia kana i olelo aku ai, "Auhea oe e kuu Kuhina, he ekolu a'u mau mea nui e hana nei iloko o ko'u noonoo, a ua makemake au e hookoia."
"Heaha ia mau noonoo nui ou e kuu alii?"
"Eia," wahi a ke alii. "I moku manuwa no'u ponoi, a o ka lua i halealii, kahi e noho ai o ke alii; a o ke kolu, i luakini hou kahi e hoomana ai i ke Akua." Mamuli o ka Kinau noonoo ana he mea pono e loaa e ka Luakini mamua o na mea e ae, pela i hoohana koke ai ua Alii Puuwai Lokomaikai ala o Hawaii i ke kukulu ana i ka Luakini e o nei o Kawaiahao, a i lilo hoi i mea hoomanao poina ole no ua Lani Alii 'la ka mea nana ka olelo kaulana --"Ua Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
This column is coordinated by the Hawaiian Language Department at the University of Hawai'i at Mānoa.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua, 'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
a i 'ole ia, ma ke kelepona:
» 956-2627 (Laiana)
» 956-2624 (Kekeha)
Note: Because most Web browsers are unable to display the kahako (horizontal line, or macron) used to add emphasis to a vowel in written Hawaiian, we have substituted the corresponding vowel with an umlaut (two dots, or dieresis). To view this text as it was meant to be read, you must have a Hawaiian-language font installed on your computer. You can obtain free versions of these fonts from the University of Hawaii-Hilo's Web site, http://www.olelo.hawaii.edu/eng/resources/fonts.html
Some newer Web browsers, (such as Netscape 7 and Internet Explorer 6 on certain operating systems) can display kahako without a Hawaiian-language font, using a specialized coding system called Unicode. To jump to a Unicode version of this column, click here.
|