He mo'olelo
Synopsis: A story about the origin of Päkäkä heiau.
ALOHA MAI käkou e nä makamaka heluhelu o Kauakükalahale, eia mai kahi mo'olelo e ho'onanea ai. He mo'olelo këia i pa'i 'ia ma kahi nüpepa kahiko. 'O ka mo'olelo këia no ke ki'i akua o ka heiau 'o Päkäkä. A penei ka mo'olelo.
Ma kahi e waiho nei ka pa Papa ma ka aoao Ewa o ke Alanui Papu, e ku ana ma ia wahi he Heiau a i kapa ia kona inoa "O Pakaka." He mau kaao no kekahi e pili ana me ka moolelo o keia heiau, a o kekahi o lakou, oia no ka lilo ana o kekahi Akua o keia heiau i kanaka kino maoli.
O ka moolelo i pili pu me keia heiau, ua pili pu no ia i na huakai holo moana o ke au kahiko. Haalele iho la o Olopana ia Waipio a holo moana aku la no na aina mamao i kukulu o Kahiki, a ma kekahi o na mokupuni o Kahiki, ua kukulu iho la o Olopana i home nona malaila. Ma keia wahi i noho ai oia a hiki i ka wa o kana kaikamahine o Mu-lei-ula e nahunahu hanau keiki ai. Ua loaa nae iaia ka pilikia, a ua hiki ole iaia e hanau maikai i ke keiki ana e nahunahu ana. Ia manawa o ka pilikia ua maalo ae la o Haumea (kekahi o na akua wahine o na lahui Polunesia) ma kahi kokoke i kahi e waiho ana o Mu-lei-ula iloko o ka ehaeha.
Ua hoopioo ia ka manao o ka ohana no ka pilikia e hekau ana iluna o ke alii wahine opio, a ua manao iho la no lakou e poino ana ke ola o ka alii wahine opio.
I ka ike ana o Haumea i ka pilikia o ke alii wahine, ua olelo aku la oia i na ohana o Mu-lei-ula. "Ma kona wahi i hele mai ai, aole he mea pilikia ka hanau keiki, ua hiki no e hoola ia ka makuahine ame kana keiki."
I ka lohe ana o na ohana ame Olopana i ka olelo a Haumea, ua noi aku la lakou iaia e hana mai oia i hoopau ia ka pilikia o ke alii wahine, a ua makemake no hoi lakou e uku aku ia Haumea.
Ua olelo mai la o Haumea. "O ka'u uku i makemake ai, oia no ke kumulaau punahele a ke alii wahine, nona na pua nani elua. He kumulaau hoi e loli mau ana kona mau lau, a e kani ana hoi ke oli o keia mau pua kamahao. He leo kiekie ko kekahi, a o keia kumulaau no ka uku ke hoopakele au i ke ola o ke alii wahine."
Ua ae oluolu aku la no ke kaikamahine alii, ame kona ohana e haawi i ke kumulaau ia Haumea i mea e pakele ai ke ola o Mu-lei-ula. O keia kumulaau nae, he kumulaau keia i makee nui ia e ke Kamaalii wahine.
Ua hoomaka iho la o Haumea e kia i ka pule no ka hoopakele ana i ke ola o ke alii wahine ame ke keiki hanau hou, a ua hoomaka io mai la no ka oluolu ame ka pii ae o ke ola maikai o ke alii wahine. A i ka ike ana o ke alii wahine Mu-lei-ula, e ano oluolu ae ana kona ola, a e pau ana kona pilikia, o kona wa no ia i au-a hou ai i ke kumulaau punahele ana. I ka ike ana o ke Akua wahine Haumea i keia uha'i o Mu-lei-ula i hana ai, ua hookau hou mai la oia i ka eha iluna o ke alii wahine, a hele loa aku la kona ola i ka nawaliwali.
E ho'ouna 'ia mai nä leka iä mäua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

BACK TO TOP
He mo'olelo
Synopsis: A story about the origin of Pākākā heiau.
Kupopou
ALOHA MAI kākou e nā makamaka heluhelu o Kauakūkalahale, eia mai kahi mo'olelo e ho'onanea ai. He mo'olelo kēia i pa'i 'ia ma kahi nūpepa kahiko. 'O ka mo'olelo kēia no ke ki'i akua o ka heiau 'o Pākākā. A penei ka mo'olelo.
Ma kahi e waiho nei ka pa Papa ma ka aoao Ewa o ke Alanui Papu, e ku ana ma ia wahi he Heiau a i kapa ia kona inoa "O Pakaka." He mau kaao no kekahi e pili ana me ka moolelo o keia heiau, a o kekahi o lakou, oia no ka lilo ana o kekahi Akua o keia heiau i kanaka kino maoli.
O ka moolelo i pili pu me keia heiau, ua pili pu no ia i na huakai holo moana o ke au kahiko. Haalele iho la o Olopana ia Waipio a holo moana aku la no na aina mamao i kukulu o Kahiki, a ma kekahi o na mokupuni o Kahiki, ua kukulu iho la o Olopana i home nona malaila. Ma keia wahi i noho ai oia a hiki i ka wa o kana kaikamahine o Mu-lei-ula e nahunahu hanau keiki ai. Ua loaa nae iaia ka pilikia, a ua hiki ole iaia e hanau maikai i ke keiki ana e nahunahu ana. Ia manawa o ka pilikia ua maalo ae la o Haumea (kekahi o na akua wahine o na lahui Polunesia) ma kahi kokoke i kahi e waiho ana o Mu-lei-ula iloko o ka ehaeha.
Ua hoopioo ia ka manao o ka ohana no ka pilikia e hekau ana iluna o ke alii wahine opio, a ua manao iho la no lakou e poino ana ke ola o ka alii wahine opio.
I ka ike ana o Haumea i ka pilikia o ke alii wahine, ua olelo aku la oia i na ohana o Mu-lei-ula. "Ma kona wahi i hele mai ai, aole he mea pilikia ka hanau keiki, ua hiki no e hoola ia ka makuahine ame kana keiki."
I ka lohe ana o na ohana ame Olopana i ka olelo a Haumea, ua noi aku la lakou iaia e hana mai oia i hoopau ia ka pilikia o ke alii wahine, a ua makemake no hoi lakou e uku aku ia Haumea.
Ua olelo mai la o Haumea. "O ka'u uku i makemake ai, oia no ke kumulaau punahele a ke alii wahine, nona na pua nani elua. He kumulaau hoi e loli mau ana kona mau lau, a e kani ana hoi ke oli o keia mau pua kamahao. He leo kiekie ko kekahi, a o keia kumulaau no ka uku ke hoopakele au i ke ola o ke alii wahine."
Ua ae oluolu aku la no ke kaikamahine alii, ame kona ohana e haawi i ke kumulaau ia Haumea i mea e pakele ai ke ola o Mu-lei-ula. O keia kumulaau nae, he kumulaau keia i makee nui ia e ke Kamaalii wahine.
Ua hoomaka iho la o Haumea e kia i ka pule no ka hoopakele ana i ke ola o ke alii wahine ame ke keiki hanau hou, a ua hoomaka io mai la no ka oluolu ame ka pii ae o ke ola maikai o ke alii wahine. A i ka ike ana o ke alii wahine Mu-lei-ula, e ano oluolu ae ana kona ola, a e pau ana kona pilikia, o kona wa no ia i au-a hou ai i ke kumulaau punahele ana. I ka ike ana o ke Akua wahine Haumea i keia uha'i o Mu-lei-ula i hana ai, ua hookau hou mai la oia i ka eha iluna o ke alii wahine, a hele loa aku la kona ola i ka nawaliwali.
E ho'ouna 'ia mai nā leka iā māua,
'o ia ho'i 'o Laiana Wong a me Kekeha Solis
ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu

a i 'ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2624 (Kekeha)

This column is coordinated by the Hawaiian Language Department
at the University of Hawai'i at Mānoa, supported by UH
President Evan Dobelle's Initiative for Achieving Native Hawaiian
Academic Excellence.